E ta bon pa Aruba mes, si acepta e sosten Hulandes pa baha e gasto di su interes di forma cu por baha su debe nacional. Asina Profesor Dr. Raymond Gradus, Presidente di College Financieel Toezicht Aruba a bisa durante un presentacion ayera. Profesor Gradus tabata invita pa duna un lectura riba e Finanzas di Gobierno di Aruba y e Supervision Financiero. Como 20 persona di Aruba a sigui e presentacion, incluso Prome Minister Evelyn Wever Croes.

E presentacion tabata organisa via Zoom pa e Genootschap Nederland-Aruba y tabata bou guia di su Presidente Nico van Grieken, kende a argumenta pa pragmatismo den e tempo di crisis aki. Den su introduccion, Van Grieken a puntra ta con Aruba lo keda para durante y despues di e crisis economico pa motibo di Covid-19. E Presidente di e Alianza a bisa cu ta necesario pa Hulanda tira bista riba Aruba, cu no solamente por lanta sentimentonan caluroso, pero cu den e temponan aki sigur tambe di compasion y cierto forma impotencia.

Pragmatismo of principio

Con un democracia di escala chikito por para contra un poder global manera Covid19. Of ki escogencia Aruba, Hulanda, Reino Hulandes mester haci y kisas hasta Union Europeo cu tin e potencial pa yuda, basa riba su areglo di Desaroyo Economico pa Paisnan Ultramar (Overzeese Gebieden). “Kico e mente ta bisa, kico e curazon ta bisa y cua mester pisa mas,” Van Grieken a continua. “Sea ta bay pa e prioridad di pragmatismo of esun di principio.” Van Grieken a cita ex Minister pa Asuntonan di Reino Jan de Koning (1986 -1989) kende tabata un puro pragmatico kende a yega di bisa ‘si e no por bay manera e mester bay, e mester bay manera mester por.’ Den e sentido aki, Nico van Grieken a urgi pa deliberacion pa yega na consenso riba e rijkswetten cu Hulanda kier pa Aruba acepta prome cu sigui cu ayudo financiero. Covid-19 a conduci na un situacion sin precedencia y a ilustra e papel di Reino segun Statuut. Pero tambe el a mustra cu un recuperacion lo tuma tempo y ta bay costa hopi placa, y mester puntra cua maneho ta duna mas perspectiva. “Y con ta percura cu finanzas publico ta contribui pa haci economia y sociedad mas resiliente,” Van Grieken a ilustra.

Profesor Raymond Gradus di Universidad Liber di Amsterdam (VU) ta Presidente di CAFT desde 2017, y banda di e trabou di supervision financiero pa Aruba, e ta encarga tambe pa encabesa e colegio di supervision financiero di Corsou y St. Maarten y tambe islanan BES.

El a ilustra e posicion di Aruba prome cu Covid, unda e Producto Bruto Nacional tabata produci un entrada averahe di 29.5 mil dollar pa cabez, cu ta 10 mil dollar mas cu na Corsou por ehempel; un pais cu apenas 5.2 porciento di desempleo; crecemento economico di 3.2 porciento (na 2019); un pais cu un reputacion di ta hopi sigur; y parti di Reino Hulandes.

Economia volatil

Sinembargo, e crecemento economico, pa motibo di su dependencia riba turismo ta hopi volatil. Y e gasto publico di Aruba practicamente a conoce un liña di crecemento. Cu excepcion di añanan 2003, 2008 y cu tur probabilidad, 2020 cu tabatin un surplus. Sinembargo, e añanan cu a registra cu surplus chikito no tabata pa motibo structural, sino mas bien tabata surplus incidental. E aumento continuo tabatin efecto claro riba e aumento di e peso di e prestamonan cu tur aña mester haci pa cubri e buraco financiero. Gradus a ilustra cu e peso aki solamente a crece y consecuentemente Aruba tin un peso di pago di interes cu ta insostenibel.

E situacion a bira asina problematico na 2014 cu Hulanda e exigi supervision y asina a bin e College Financieel Toezicht Aruba, cu mester aproba presupuestonan di Pais Aruba. Na 2015 y 2016 a logra cumpli cu exigencianan di CAFT, pero atrobe danki na entradanan incidental. Na 2017 y 2018, no a cumpli y 2019 si a logra, hasta cu un surplus. Tambe a yega na un Memorandum Financiero Economico cu mester a inclui e periodo di 2018 pa 2021, pa yega na un crecemento economico stabiel y mas sostenibel. Pero pa loke ta e entradanan di Pais Aruba, e consolidacion fiscal tabata mas bien basa riba aumento di belasting, cu a nifica un peso mas grandi pa comunidad. “Conclusion mientrastanto ta cu prome cu Covid19, Aruba tabata un pais relativamente rico, aunke cu e economia tin un caracter ciclico, como tal, vulnerabel pa crisis. Gobierno no a haci suficiente pa baha e debe nominal, como tal, CAFT ta keda mira e finanzas publico y e peso di interes riba prestamo como un preocupacion grandi,” Dr. Gradus a bisa. “Despues di e crisis mester bin un saneamento di finanzas publico y reforsamento di e base economico di Aruba,” el a agrega.

Gradus a duna un splicacion di e trabou di CAFT, y con el a contribui pa trece mas conscientisacion riba e importancia di un finanzas publico saludabel, y te hasta, prome cu Covid19, a yuda cu a haya un mehoracion den e ratingnan pa companianan di credito. E ultimo aki ta necesario ya cu esey ta determina e nivel di interes cu Aruba ta paga pa su prestamonan internacional.

Impacto Economico Covid

Raymond Gradus a uza proyeccionnan di Banco Central di Aruba pa ilustra e impacto economico di Covid19. Di e tres scenarionan cu a traha, CAFT ta kere cu mester acepta cu e proyeccionnan mas pisa lo ta e realidad di Aruba, esta un caida economico di 31 porciento pa 2020. Basa riba recomendacion di CAFT, Hulanda a haci uzo di articulo 23 di Statuut y a yuda Aruba cu prestamo di likidez na dos ocasion, pa un total di 205.5 miyon florin. Y a conseha pa e di tres tranche di 204 miyon, cu ta pendiente ainda. Ademas mester bin un di cuater tranche cu ta inclui capital pa inversion pa reforma economico.

Los di e discusion politico, Gradus ta mira e disponibilidad di Hulanda pa tuma e debenan y refinancia esakinan na un interes mas abou como vital pa Aruba. Motibo ta cu e peso di e pago di interes di Aruba ta uno grandi y reduccion di e interes lo por produci un reduccion di te hasta 100 miyon florin, cu e ora por bay pa baha e debe nacional. “E por yuda crea un surplus di 1 porciento di Producto Bruto Nacional cu mester yuda baha e debe. Na e momento aki, cada Arubiano ta nace cu un debe di 40 mil florin riba su cabez.”

Mester bisa cu e presentacion di Raymond Gradus tabata hopi specifico y a mishi topiconan manera e peso di Watty Vos Boulevard, pero tambe e problema grandi di malesanan cronico na Aruba cu tambe ta forma peliger pa e fondonan social di nos pais, cu ta pone peso riba presupuesto nacional.

Aruba prome na mundo pa diabetes

Tambe el a mustra riba e importancia pa baha gasto di cuido, door di enfoca riba mehora salud publico. E proyeccionnan awor aki ta hopi preocupante. Por ehempel, Aruba ta e pais cu mas caso di diabetes na mundo. E ta dos biaha e averahe mundial. Consecuentemente, e peso riba e structura di seguro medico, cu ta depende di sosten di prespuesto nacional, ta bira impagabel. Mester introduci sistemanan pa promove mehoracion di salud, reduci e gastonan cu awor aki ta na nuebe porciento di e Producto Bruto Nacional. Si no trece cambio, aki 10 aña e peso di cuido medico ta yega 18 porciento di e Producto Bruto Nacional cu ta haci’e impagabel.

E enbehecimento di Pais Aruba tambe ta un preocupacion grandi. Na e momentonan aki tin 21 mil hende ta cobra pensioen di behez y na 2035, e cantidad lo ta 30 mil. E ta nifica un buraco di 100 miyon florin. P’esey mes CAFT ta kere den aumenta edad di pensioen pa 67 aña.

E solucion no por ta hisa mas impuesto, sino baha gasto di personal, hisa productividad laboral en general na Aruba, y hasta migracion planifica di 28 mil hende pa Aruba. Esey ta unico forma cu por sigui carga e fondonan social di e isla.

Watty Vos Boulevard

E intencion ta pa e debe baha di 80 pa 50 porciento di e Producto Bruto Nacional di Aruba.

Pero esey no ta suficiente. Aruba no por haci mas prestamo segun e structura PPP, y e regla mester ta cu cualkier entrada incidental adicional mester bay pa paga debe. Gradus a splica cu por ehempel, Aruba ta keda mara na e gasto di Watty Vos Boulevard te na 2042, y esaki ta un suma anual di 82.5 miyon florin cu no por elimina. “E proyecto aki ta keda manera un bloki riba presupuesto di Aruba.”

Gasto di personal mester sigui baha, sea pa medio di e kerntakenanalyse, cu ta nifica cu ta privatisa servicionnan. Gradus a bisa cu e cantidad di ambtenaar na Aruba ta hopi excesivo, no solamente compara cu paisnan ruman, pero tambe na nivel mundial.

Gara e oportunidad

Aunke cu Profesor Gradus no kier hinca su mes den e discusion politico entre Hulanda y Aruba, e ta kere cu mester mira tur e posibilidadnan cu e areglo por brinda, na bienestar di Aruba mes. E reformanan economico, e fortificacion di sector laboral y e reduccion di peso di interes, ta pasonan cu lo yuda Aruba a lo largo.

Nico van Grieken como tal, a conclui e sesion cu Profesor Gradus, pa urgi mas pragmatismo. Un posicion debil ta nifica pago di interes mas halto, y mescos, un posicion fuerte ta yuda haya prestamonan mucho mas barata cu ta cumbini e pais. “Aruba, gara e oportunidadnan cu Conseho di Minister di Reino ta ofrece,” e Presidente di e Alianza Hulanda Aruba a conclui.

Alianza Hulanda Aruba

E Genootschap Nederland-Aruba a lanta na 1997 pa reforsa lazonan entre e dos paisnan. Ademas, segun e alianza, tin un relevancia adicional entre Union Europeo y Aruba debi na e integracion continua di e paisnan miembro den e entidad Europeo.

E lazonan entre Hulanda y Aruba ta fuerte. Segun e alianza Hulanda-Aruba, ya ta pa siglo cu tin relacionnan economico, social, educativo, politico y cultural entre e paisnan, cu a haya un impulso fuerte den e ultimo decenia. E Directiva y participantenan di e Alianza Hulanda Aruba kier, for di nan propio afinidad, reforsa e lazonan cu Aruba, stimula interes pa e isla y promove un vision balanza riba e desaroyo cultural, social y estatal cu ta husto y balansa. E directiva kier realisa e metanan aki pa medio di lazonan strategico cu instancianan gubernamental, companianan y organisacionnan priva cu tin relacion cu Aruba.