Evelio Lopez tries to get cell phone connection on a dock on Gardi Sugdub Island, part of the San Blas archipelago off Panama's Caribbean coast, Saturday, May 25, 2024. Due to rising sea levels, about 300 Guna Indigenous families will relocate to new homes, built by the government, on the mainland. (AP Photo/Matias Delacroix)

(AP) — Riba un isla chikito cerca di costa Caribense di Panama, como 300 famia ta empacando nan pertenencianan den preparacion pa un cambio dramatico. Generacionnan di Gunas kende a lanta riba Gardi Sugdub den un bida dedica na lama y turismo ta bay intercambia esaki e siman aki pa e tera firme di e continente. Nan ta bayendo boluntariamente – mas o menos.

E Gunas di Gardi Sugdub ta e prome di 63 comunidad na e costanan Caribense y Pacifico di Panama cu oficialnan di gobierno y cientificonan ta bisa ta spera di haya nan mes forsa pa realoca door di nivelnan di lama den proximo decadanan.

Un oficial cu ministerio di Vivienda Panameño a bisa cu algun persona a dicidi pa keda riba e isla te ora cu no ta safe mas, sin revela un cantidad specifico. Autoridadnan no ta bay forsa nan pa bay, e oficial a bisa, kende a discuti e asunto di forma anonimo.

Gardi Sugdub ta un di como 50 isla pobla den archipielago di teritorio Guna Yala. E ta apenas como 366 meter di largo y 137 meter hancho. For di ariba, e ta mustra como un oval rondona pa un decena di waf cortico unda residentenan ta mara nan boto.

Cada aña, specialmente ora biento fuerte ta bati lama na november y december, awa ta yena e cayanan y ta drenta e hogarnan. Cambio climatico no ta conduciendo solamente na un aumento den nivel di lama, pero tambe ta kentando ocean y pa e motibo aki, empoderando tormentanan mas fuerte.

E Gunas a purba di reforsa e borde di e isla cu piedra y coral, pero awa di lama ta keda bin.

Gobierno autonomo di Guna a dicidi dos aña pasa cu nan mester pensa di bandona e isla, pero e tempo aya tabata pasobra e isla tabata birando sobrepobla. Efectonan di cambio climatico a acelera e pensamento aki, segun Evelio Lopez, un maestro di 61 aña di edad na e isla. E tin plan pa move cu su famia na un sitio nobo riba e continente cu gobierno a desaroya pa un costo di $12 miyon. E casnan di cocnret ta sinta riba un red di caya saca for di e selva tropical un tiki mas di 2km for di e puerto, unda un biahe di 8 minuut riba boto ta transporta nan na Gardi Sugdub. Bandona e isla ta “un reto enorme, pasobra mas cu 200 aña di nos cultura ta for di lama, pues bandona e isla ta nifica hopi cos,” Lopez a bisa. “Bandona lama, e actividadnan economico cu nos tin aki riba e isla, y awo nos ta bay ta riba tera firme, den selva. Nos ta bay mira kico e resultado ta a largo plaso.”

Steve Paton, director di programa di monitoreo fisico di Instituto Smithsonian na Panama, a bisa cu e movida proximo ta “un consecuencia directo di cambio climatico door di aumento di nivel di lama.”

“E islanan en averahe ta apenas mita meter riba nivel di lama, y mientras e nivel ta eleva, tardi of trempan e Gunas ta bay tin cu bandona tur e islanan casi sigur pa fin di siglo of prome.” Paton a bisa cu tur costa di mundo ta afecta pa esaki na diferente velocidad.

Residentenan di un comunidad costeño chikito na Mexico a move na tera firme aña pasa despues cu tormentanan a continua destruyendo nan hogarnan. Gobiernonan ta haya nan mes forsa pa tuma accion, desde e ciudad di laguna, Venecia na Italia, te na e comunidadnan costeño di New Zealand.

Un estudio recien di directorado pa cambio climatico di ministerio di Medio Ambiente Panameño, cu sosten di universidadnan na Panama y Spaña, a calcula cu pa 2050, Panama lo perde como 2.01% di su teritorio na costa pa aumento di nivel di lama.

Panama ta calcula cu ta bay costa como $1.2 biyon pa reloca e alrededor di 38mil habitante cu ta bay enfrenta aumento di nivel di lama den termino corto y medio, segun Ligia Castro, director di cambio climatico pa ministerio di Medio Ambiente.