Nos ta den un situacion sin precendencia y tanto Banco Central di Aruba y Departamento pa Asuntonan Economico, DEHZI, mester ta prepara pa pronostico economico diferente, ahusta pa cambionan rapido y significativo. Asina Miguel Mansur, economista y ex-Parlamentario di Aruba a bisa Bon Dia Aruba.
Mansur a reacciona riba preguntanan di Bon Dia Aruba riba e maneho economico nobo di Merca cu ta basa riba tarifanan general, cu ta inclui Aruba. Aunke nos pais no ta exporta hopi producto pa Merca, e poco lo mira un aumento di 10 porciento di impuesto di importacion.
“Maneho di e administracion Mericano nobo ta representa un abandono di e sistema di comercio internacional di ultimo 80 aña. E ta indica un cambio di direccion di mas globalisacion pa un posicion isola y protector. Beneficionan di comercio internacional cu menos distorcion posibel, e modelo di desaroyo pa ultimo decadanan, lo hiba na alineacionnan nobo. Luga di un sistema basa riba reglanan negocia cuidadosamente durante decadas, nos lo mira paisnan mas poderoso usa nan poder pa nan mesun beneficio,” Mansur a splica. “E sistema actual di modelo economico usa pa CBA, DEHZI y hasta IMF ya no ta ideal pa e cambionan rapido y significativo cu a sosode durante ultimo simannan. Nos ta den un situacion sin precedente y asina leu cu mi sa no tin un analisis actualisa di con e maneho economico Mericano lo por afecta Aruba. E situacion ta cambiando lihe y ainda no ta conoci con e paisnan lo reacciona contra e tarifanan Mericano.”
Niester
Ora Merca niester, henter mundo ta bira malo, economista Rendell de Kort a bisa Bon Dia Aruba. E ta dificil pa premira e efecto di e guera comercial cu a drenta debi na e aumento di tarifa, pasobra Aruba lo no ta directamente impacta basa riba e cantidad limita di exportacion di producto. Sinembargo “nos lo importa inflacion, cu ta bay ta halto na Merca, nos partner comercial primordial.” Miguel Mansur ta di mesun pensamento, agregando cu inicialmente por existi un periodo di sobre-capacidad mientras productonan cu tabata exporta pa Merca ta busca otro mercado. “Durante un periodo di ‘dumping’ di cierto industria o producto nos por mitiga aumento di prijs pero lo depende di con lihe lineanan di cargo por adapta.”
De Kort ta bisa tambe cu por bin scarsedad, cu tambe tin efecto riba prijs. “Canada ta cambiando su rutanan comercial pa evita Merca, cu ta nifica cu nan tambe ta bay bati porta na Colombia y Republica Dominicana. Canada como mercado mas grandi ta mas interesante cu nos pa e dos paisnan aki.” Manera Bon Dia Aruba a mustra recientemente, importadonan local ta trahando pa haya un ruta fiho for di Colombia pa productonan Sur Americano.
Balor di florin
Dollar entretanto ya caba ta bou presion y tin efecto pa florin. “Cu caida di dollar y consecuentemente florin, importacion di Europa y Latino America lo bira mas caro. E balor di e florin ta stabiel tanten cu nos haya suficiente divisa pa financia tur loke nos ta importa. Si tin presion riba divisa pa un caida den turismo e ora Gobierno lo ta bao presion pa evita cualkier restriccion riba stranhero cumprando propiedad cu ta un otro fuente di divisa y inversion. Ta dificil pronostica e contraccion economico tanten nos no sa con paisnan lo reacciona y pa cuanto tempo interupcion na comercio internacional lo sigui,” Mansur a ilustra.
Pa loke ta balor di florin mes, tur cos ta indica cu pa awor e ta stabiel, segun Mansur. “Florin ta stabiel den corto y mediano plazo tanten cu Gobierno mantene su mes na normanan financiero, reduci gasto, mehora ‘compliance’ y adapta su maneho incluyendo por ehempel pospone restriccion riba inversion stranhero, particularmente den propiedad.”
Di otro banda, si dollar baha nos florin ta baha hunto cune dus Aruba lo bira mas atractivo pa bishitante di otro pais. “Sinembargo, si henter mundo ta den contraccion economico door di interupcionnan na comercio internacional, aumento den bishitante di otro pais lo ta dificil. Nos ta importa mas cu 50% di nos consumo di Merca dus e cambio di balor di dollar su efecto riba consumo lo ta limita. Productonan produci cu componente internacional lo subi den prijs na Merca y nos lo importa e inflacion.”
Baha gasto publico
Economistanan ta premira efectonan negativo pa tur pais, particularmente islanan chikito, principalmente un caida den turismo y inversion, cu lo nifica un caida den entradanan publico. E miho manera pa contra aresta efectonan y proteha economia local ta door di crea espacio financiero. Gobierno ta crea espacio financiero door di baha su gastonan y aumenta eficiencia. Tambe por hisa entrada di gobierno door di miho compliance pero mester evita aumenta entrada door di medida durante contraccion economico. E lo debilita economia mas y pospone recuperacion. “Fuera di crea espacio financiero, un economia cu ta depende mas cu 90% riba turismo ta limita den kico nos por haci pa contra aresta un crisis economico global. A largo plaso por desaroya mas produccion di alimento local na prijsnan competitivo, diversifica nos economia, diversifica nos mercado turistico, adapta nos modelo di desaroyo etc.”
Otro cu gasta mas den mercadeo ta dificil pa limita efecto di recesion pa e industria di turismo. Reduccion di gasto pa turista bishita Aruba ta un forma, pero “mester crea espacio financiero pa cubri esey. Paisnan manera Spaña ya caba a destina fondonan pa yuda empresanan afecta pa tarifanan Mericano adapta,” Miguel Mansur a splica.
Rendell de Kort di su banda a bisa cu Aruba tin un reto adicional esta e dependencia di mercado di Merca, cu ta bay drenta recesion y hasta un depresion. “Turismo ta un producto di luho. Banda di esey ta conoci caba cu nos pre-clearance pa Merca cu tabata un atractivo grandi pa biaha pa Aruba. Pero awor tin discusion cu Gobierno Mericano riba dje. Kiermen e sentido di proteccionismo ta afecta tambe e experencia di vuelo pa un Mericano. En todo caso esaki kiermen caida fuerte den ingreso for di turismo,” De Kort ta anticipa. Di otro banda, si balor di dollar cay, Aruba por bira mas barata pa turista Europeo, pero ta depende si su entrada no keda afecta pa e efectonan di tarifa. “Pero si balor di dollar baha, cumpra producto for di otro pais cu no ta Merca lo pone mas presion riba consumidor di Aruba.”
Oportunidad
Merca a impone un tarifa di importacion di 10% riba Aruba mientras e ta 20% riba EU. Si e tarifanan keda stabiel esey ta crea oportunidad pa algun industrianan ‘niche’ establece operacion riba e islanan pa beneficia di e tarifa mas abou, segun Miguel Mansur. “Mirando cu Corsou y Sint Maarten tambe a haya e mesun tarifa di 10%, Gobierno lo mester ofrece bentaha compara cu e otro islanan manera e.o. winstbelasting mas competitivo. Un periodo di contraccion ta un bon momento pa inverti den haci gobierno mas eficiente door di e.o. aumenta automatisacion. Tambe por haci nos economia mas competitivo door di flexibilisa leynan laboral.”
Rendell de Kort di otro banda ta conseha tur hende pa acepta cu e ‘world order’ cu a conoce, ya no ta existi mas y lo no bolbe tampoco. Paisnan lo mester bira autosuficiente, algo cu nunca tabata posibel pa Aruba. Riba dje e relacionnan geo-politico ta bou tension cu ta crea mas reto, segun e economista.