Den e edicion aki di nos column semanal dedica na nos idioma nacional, atencion pa con nos por mantene claridad den incorporacion di palabra y expresion di otro idioma, cu ta bin den un forma varia pero cu origen den e mesun palabra. E peligro aki ta surgi especialmente ora nos ta adopta diferente expresion di e mesun idioma, cu den e idioma original tin un significado diferente; un diferencia cu nos mester sa di mantene. Manera semper, un ehemplo no por falta. Na Papiamento nos conoce dos forma hopi identico, cu ta origina di Spaño: ‘una vez’ y ‘de una vez’. Kico ta e diferencia? Ehemplo: “Una vez que hayas llegado a ese punto, podrás regresar”. Y: “Puedes decirme de una vez a qué te refieres.” Tur dos forma tin nan uso na Papiamento. Nos lo bisa, como traduccion di e frasenan aki: “Una vez bo yega na e punto ey, bo por bolbe.” Y: “Bo po bisa mi unvez kico bo kier men?” Kico ta e diferencia aki, nos no mester splica, nos ta kere.

Ta parce nos logico cu e ‘unvez’ (tambe skirbi ‘umbes’), tin su origen den e ‘de una vez’ Spaño. Tambe tin e variante unda e ‘un vez’ ta significa textualmente ‘un vez’, o un ‘biaha’, pa usa un sinonimo tipico di Papiamento. Pa elabora mas riba e ‘biaha’ aki di nos idioma, ta interesante anto cu e ultimo forma aki: ‘unvez’ tin mas variante cu tambe ta origina den Spaño, pero cu no ta asina conoci den e idioma ey mes. Esey ta e uso di nos ‘di biaha’ cu tin e mesun contenido cu e ‘unvez’. Pa referi na e frase usa anteriormente, nos por bisa anto tambe: “Bo por bisa mi di biaha kico bo kier men?” Un busqueda den e mundo digital no ta duna nos, asina leu cu nos a investiga, algun conexion usable pa un posible relacion entre ‘vez’ y ‘viaje’ na Spaño den e sentido aki. Sin embargo, di experiencia propio nos sa cu na Centroamerica bo por topa cu hende cu, den habla popular, si ta usa expresion unda ta usa e palabra ‘viaje’ den mesun sentido cu nos ta usa ‘biaha’. Por tende un persona bisa por ehemplo: “Se lo pedí, pero él me lo rechazó de viaje.” “Mi a pidie, pero el a rechaza mi di biaha.”

Pa keda na e tema interesante di un posible conexion cu Centroamerica, tin mas detaye remarcable cu ta mustra riba un relacion na algun momento den pasado cu e parti di continente aki. Asina por ehemplo nos conoce den nos idioma cu nos ta usa e verbo ‘mira’ (Spaño: ‘mirar’) pa loke na Spaño ta en realidad ‘ver’. Na Centroamerica tambe por scucha hende usa e verbo ‘mirar’ na lugar di ‘ver’, aunke esey no ta asina comun. Por ehemplo: “Yo fui a buscarlo, pero no lo miré.” Sin embargo, cos no a keda asina simple cerca nos, pasobra nos a adopta tambe e verbo ‘wak’ o ‘waak’ for di Hulandes, aparentemente den e sentido original di ‘mirar’, ‘kijken’ (‘waken’) na Hulandes, pero cu awendia ta ser usa tambe den e sentido di ‘ver’ (zien, na Hulandes). Aki nos mes tin ora ta keda confundi, pasobra bo por tende un hende awendia bisa: “Mi a bay wak, pero mi no a wak nada.” Nos ta sigur cu 50 aña pasa, si bo papia asina, lo tabatin hende pa bisa bo: “Bon, ta kico bo ta papiando?” E tempo ey lo tabata normal pa bisa, sin duda algun: “Mi a bay wak, pero mi no a mira nada.” Ta mas cu logico, awendia ainda, pa haci un distincion entre ‘mira’ y ‘wak’ pa cubri dos concepto cu ta diferente den cualkier idioma.

Pa termina nos ta bolbe un rato na e diferente formanan pa expresa ‘unvez’. Nos por bisa por ehemplo: “Nos a bis’e unvez cu no por”. “Nos a bis’e di biaha cu no por”. “Nos a bis’e mesora cu no por.” “Nos a bis’e inmediatamente cu no por.” Aparentemente, nos no tin falta di variacion den nos forma di expresa, y esey ta bon.