No ta nos custumber pa dedica atencion na e tipo di noticia aki: “Papiamento ta bay scol,” pero e biaha aki nos ta haci un excepcion, pasobra ta trata di algo casi unico. Pakico? Aunke esaki ta parce algo masha normal, e no ta. Pasobra tin poco idioma den e categoria na cual Papiamento ta pertenece cu ta yega na e nivel di aceptacion aki. Entrante e aña escolar nobo Papiamento ta idioma di instruccion den promer aña di educacion basico. Si nos mira e asunto aki na nivel continental, nos por conclui cu esaki ta un di e poco casonan unda un idioma crioyo ta logra penetra den enseñanza. Normalmente enseñanza ta limita na e idiomanan hereda di e podernan colonial, y den cierto caso ta existi instruccion den idioma indigena, unda ainda tin un base pa esey. Den hopi pais cu decenas y hasta centenares di idioma local, a opta pa limita o hasta evita educacion usando e idiomanan local aki y a opta pa educacion den e idioma colonial, simplemente pasobra honra tur idioma existente cu un lugar den enseñanza formal no tabata factible. Pero den e categoria limita di idioma cu a surgi for di e colonizacion Europeo, Papiamento ta ocupa un lugar unico den nos region. Ningun otro idioma crioyo, ni e Sranang Tongo di Surinam, ni e Patois di Haiti y di otro teritorio ainda Frances, a logra yega na e nivel di un idioma asina ampliamente usa, tambe den forma skirbi, hasta den medio di comunicacion y den parlamento.

Cu e muestra di aprecio pa e desaroyo aki, nos ta expresa explicitamente cu nos lo limita nos mes na e ocasion aki, pasobra con bon o menos bon e desaroyo ey bay, esey no ta parti di e column aki pa discuti. Nos no ta parti di un debate politico di con instruccion na Papiamento mester ta. Nos papel ta y lo keda explora historia y presente di nos idioma, cu ta hiba nos semper na un conclusion: siña bon Papiamento ta practicamente imposible sin mayor conocimento di e idiomanan cu a y ta contribui na desaroyo di nos Papiamento. Na e fiel lectornan di e articulo semanal aki nos no mester splica esey; nos averiguacion di origen di palabra ta hiba nos regularmente na un recorido fascinante di varios siglo den pasado, riba nos continente y na Europa tambe, utilizando difereente fuente di e idiomanan aki.

Y awor back na loke mas ta interesa nos lectornan: Papiamento den practica di tur dia.

Ki ora ‘en’ y ki ora ‘den’?

Pa completa nos edicion di awe nos ta haci un repiticion di un tema cu nos a trata caba den pasado, pero nos ta ripara cu ainda na varios ocasion ta usa un variante no comun y ‘casi’ incorecto. Ta trata di e uso, den cierto caso, di e preposicion ‘en’ original di Spaño, pa cierto concepto o termino fiho, mientras den otro caso a evoluciona pa uso di e preposicion ‘den’ di Papiamento mes. Sin cu tabata o ta existi regla pa esaki, esnan bon na altura di nos idioma ta usa den cierto caso e forma original y den otro no, segun e custumber. Manera semper, un o mas ehemplo: ‘en total, en general, en particular, en especial, en todo caso, en conexion, en principio’, y algun mas.

No semper tur e formanan aki a keda den nos idioma; den cierto caso cu tempo a reemplaza nan cu ‘den’. Por ehemplo: ‘den mutuo acuerdo’, ‘den acuerdo cu’, ‘den relacion cu’. Tambe e palabranan menciona anteriormente tin otro uso unda si ta usa nan den combinacion cu ‘den’. Aki nos a caba di haci exactamente esey, no ‘en combinacion’ sino ‘den combinacion’.

E pregunta cu ta surgi ta pakico cierto forma a aparentemente sobrevivi y otro no? Esaki por ta relaciona cu e hecho cu cambio pa e forma ‘den’ di Papiamento por crea cierto confusion; por ehemplo, cu e sustantivo ‘conexion’. Ora ta trata di otro uso di ‘conexion’, por ehemplo den sentido fisico, si ta usa ‘den conexion’. Ehemplo: “A detecta un fayo den conexion di e cablenan.” Aki ‘conexion’ no tin ningun relacion cu e uso di ‘conexion’ den sentido figurativo. Ta usa ‘en conexion’ explicitamente den caso cu ta trata di e ultimo aki: “En conexion cu interupcion di coriente den e barionan…” Pa termina, un caso hopi conoci: ‘en todo caso’. Esey semper lo keda asina, pasobra intento pa ‘papiamentiza’ esaki ta causa confusion: ‘den tur caso’ ta algo totalmente diferente…