Den e edicion aki di nos column semanal tocante nos idioma Papiamento, atencion pa un palabra cu na e momento aki, den su version Ingles/Mericano lo mester a bira conoci den tur pais na mundo: ‘tariffs’. Kico e ta y kico nos ta haci cune, pasobra e palabra ta existi den nos idioma caba, pero cu otro contenido? Ban splica na promer lugar kico ta su uso actualmente den e debate tocante impuesto di importacion na Merca y awor na henter mundo. ‘Tariffs’ en realidad ta referi realmente na ‘import tariffs’. Mas tanto esey ta referi na e porcentahe di e valor di e producto cu ta importa (o ta exporta pasobra impuesto riba exportacion tambe ta existi). Den e sentido ey e ta mescos cu loke nos ta comprende bao di tarifa, cu e diferencia cu nos no ta papia nunca di ‘tarifa’ so, sino cu nos ta papiando di ‘tarifa’, semper ta bin acerca ki tipo di tarifa. Esaki pa bon motibo pasobra nos tin un cantidad di otro asunto unda nos ta usa ‘tarifa’. Si nos kier pone bon cla na kico nos ta referi, anto na Papiamento nos no por papia simplemente di ‘tarifa’ como traduccion directo di e ‘tariffs’ den e contenido actual na Merca, pero mester yama esey ‘tarifa di importacion’ pa haci distincion di otro uso di e palabra. Asina por ehemplo nos tin ‘tarifa’ di awa y coriente. Aki e ‘tarifa’ ta indica e suma fiho estableci cu e consumidor pa e unidad di e servicionan ey mester paga. Pa coriente esey ta e unidad di energia (KWh) y pa awa e metro cubico (m3).

Awor por surgi e pregunta: por ripara cu den gobernacion ta mantene e definicionnan Hulandes den asunto di aduana: ‘invoerrechten en accijnzen’? Kico ta kico ey? ‘Invoerrechten’ ta ser usa pa e productonan cu ta maneha segun nan valor, nan prijs di compra ademas di fleta y seguro, por ehemplo. Pa cada categoria di producto tin ‘tarifa’ cu ta e porcentahe di e valor cu mester paga como impuesto. Tin vez sa usa e concepto original di Latin ‘ad valorem’ pa indica esaki.

‘Accijnzen’ ta un forma specifico di impuesto di importacion y ta referi na e productonan cu pa nan caracter special tin un suma fiho pa volumen. Cerca nos esey ta combustible y producto petrolero, tabaco, y producto di alcohol.

E palabra ‘tarifa’ a bin di e influencia di Spaño/Portugues y ta sirbi como sinonimo pa e otro terminonan usa na Spaño, manera ‘aranceles’. Fuera di esey ta usa ‘impuestos’, ‘derechos’; ‘tributaciones’, tambe ‘derechos tributarios’ y hopi mas. Un comparacion entre Hulandes (accijnzen) y Spaño (aranceles) ta resulta di tin origen diferente, aunke e aparente similaridad por sugeri un origen comun.

‘Arancel’ ta di origen Arabe (‘al-inzal’) y ta referi na e ‘derecho di posada’, e derecho di cobra pa un lugar di alohamento; tambe ta referi na ‘tasacion’ (‘taxatie: valora un inmueble). Tambe tabata usa esaki pa pone un tasa (tarifa) pa e descarga di mercancia. E termino a yega na e Spaño antiguo durante e ocupacion musulman na e peninsula Iberico te 1492.

E ‘accijns’ Hulandes sin embargo ta bin di Frances antiguo: ‘assise’ cu ta referi na un audiencia hudicial, un ordenanza o impuesto. Despues a añadi na esaki e palabra Latin ‘census’ cu ta significa ‘impuesto’ y a bira e termino desde siglo 17 caba pa ‘verbruiksbelasting’, e impuesto riba cierto producto di consumo unda e impuesto aki ta inclui caba den e prijs cu e consumidor ta paga. Nos a referi anteriormente caba na e productonan cu na Aruba ta cay den e categoria aki.

Awor un desvio den direccion di Hulandes. Den e idioma aki ta conoci tambe e termino ‘importheffing’ o ‘invoerheffing’. Ta trata di e verbo ‘heffen’ cu ta significa ‘hisa’ pero cu den e cso aki ta implica tambe ‘bah’e riba bo’, ‘impone’ esaki, un impuesto anto. Na papiamento tambe nos conoce e verbo ey, pero mas tanto den sentido un poco negativo: ‘heft’ nos ta usa den, por ehemplo: “Mi ta heft bo un wanta si bo no ta stop.” Den asunto di impuesto nos no ta usa ‘heft’ pero por imagina un persona bisa: “Gobierno si a heft nos un golpi cu su belasting nobo ey.” Esey lo ta uso completamente corecto…